वर्ष होतं १९२७… बेल्जियमची राजधानी ब्रुसेल्समध्ये क्वांटम मॅकेनिक्स या विषयावर पाचवी सॉल्व्हे कॉन्फरन्स भरली होती. जगभरातले विविध विषयांवर संशोधन करणारे एक से बढकर एक सायंटिस्ट या कॉन्फरन्सला आले होते. याच वेळी एक असा फोटो काढला गेला, जो इतिहासातला सर्वात पावरफुल आणि सर्वात आयकॉनिक फोटो म्हणून गणला गेला. यामध्ये सगळेच सायंटिस्ट आहेत आणि यातले २९ जण नोबेल Awardee होते. अल्बर्ट आईन्स्टाईन, एर्विन श्रोडिंगर, वेर्नर हायजेनबर्ग, पॉल डीराक, नील्स बोहर, max planck, असे विज्ञान क्षेत्रातले मातब्बर होते. या २९ जणांमध्ये एकमेव महिला होती. अशी महिला जिने एक क्रांतिकारी शोध लावला आणि आज जगातला प्रत्येक कॅन्सर रुग्ण तिने तयार केलेल्या गोष्टीमुळे उपचार घेतोय. तिचं नाव होत मेरी क्युरी… मूळ नाव मारिया स्कोल्डोवस्का ! एक काळ असा होता, की विज्ञान क्षेत्रातही पुरुषसत्ताक पद्धत होती. महिला संशोधन करूच शकत नाहीत, अशीच समज होती. मात्र हे barrier मोडून ती या क्षेत्रात उतरली, तेव्हा अल्बर्ट आईन्स्टाईन म्हणाला होता की, मेरी क्युरी कधीच या क्षेत्रात पुढे जाऊ शकत नाही… पण नंतर तोच आईनस्टाईन तिच्या कामाच्या प्रेमात पडला. आपण याच महान मेरी क्युरीची स्टोरी जाणून घेऊ.
२० वं शतक हे सेलेब्रिटीज नाही तर सेलेब्रिटी वैज्ञानिकांचं वर्ष होतं. कुणी कसलातरी शोध लावला की पापाराझी आज कसे सिने सेलेब्रिटीजच्या मागे धावतात, तसे वैज्ञानिकांच्या मागे धावायचे. मेरी क्युरी मुळची पोलंडची… लहान असताना आई टीबीने मरण पावली. मेरीला शिकायची प्रचंड आवडत होती. त्यामुळे छोटी-मोठी कामं तिने सुरु केली होती. आपली बहीण ब्रोन्यासोबत कसं बसं शिक्षण पूर्ण करून ती Paris ला गेली. मात्र इथेही काही मनासारखं काम मिळालं नाही. एका धूळ खात असलेल्या घरात ती राहायची आणि केमिस्ट्री प्रयोगशाळेतल्या बाटल्या धुण्याचं काम तिने सुरु केलं. मुख्य प्रयोगशाळेत तिला प्रवेश नव्हता. मेरी नास्तिक होती, सहसा अनेक वैज्ञानिक नास्तिकच असतात. Paris मधल्या प्रयोग शाळेत तिची प्येर क्युरीसोबत ओळख झाली. तो इथे संशोधक म्हणून काम करत होता.
मेरी भयंकर talented होती, पण महिला असल्यामुळे काही काम करण्यासाठी तिच्यावर निर्बंध होते. पण प्येरने तिच्या कामाची चुणूक ओळखली होती. दोघांमध्ये प्रेम झालं, लग्न झालं आणि नंतर तिला तिचं दुसरं नाव मिळालं ते म्हणजे मेरी क्युरी ! प्येरने तिच्या संशोधनात भर घातली. तिला खूप गोष्टी शिकवल्या. याचवेळी त्यांना कळलं की, हेन्री बेहेक्रेल नावाच्या वैज्ञानिकाला एक गोष्ट आढळली होती. युरेनियमच्या क्षारांमधून सूर्यप्रकाश न शोषतासुद्धा कसलतरी रेडीएशन बाहेर पडतंय असं त्याला कळल होत. त्याने याचाच शोध घेण्यासाठी मेरी आणि प्येरची मदत घेतली होती. इथेच त्यांच्या आयुष्यातल्या एका प्रचंड प्रयोगाची सुरुवात झाली होती. युरेनियम ऑक्साइडचे क्षार उकळवून त्याचं शुद्धीकरण करायला दोघांनी सुरुवात केली. केमिस्ट्रीचे प्रयोग अनेक रोगांनाही आमंत्रण देतात, त्यामुळे यातच मेरीला न्युमोनिया झाला होता. पण प्येरने प्रयोग सुरूच ठेवला. घुसमट त्रास होत असतानाही दोघांनी हा कठीण प्रयोग कित्येक महिने सुरूच ठेवला.
दोन वर्ष त्या मूलद्रव्यात ढवळाढवळ केल्यानंतर त्यांना एक पदार्थ तयार झालेला मिळाला. त्याचं नाव त्यांनी आपल्या पोलंड देशावरून ठेवलं… पोलोनियम ! या पोलोनियमचा वापर स्पेस इक्वीपमेंट्सच्या हिट सोर्समध्ये केला जातो. पोलीनियम शोधल्यानंतरही दोघे स्वस्त बसले नाहीत तर त्या नवीन मूलद्रव्याचं प्युरीफिकेशन करत राहिले. रात्रंदिवस परिश्रम केल्यानंतर त्यांना आणखी एक भन्नाट गोष्ट सापडली, ती म्हणजे रेडियम… रेडियम हे भयंकर विचित्र आणि किरणोत्सर्गी होत. म्हणजे त्याला एखाद्या कागदात बांधल तरी ते जाळून टाकत होत, ते कोणत्याही गोष्टीला नष्ट करू शकत होत. त्यात हा रेडियम जंतूसुद्धा मारत होता. जर हे नवीन मूलद्रव्य जंतू मारू शकत तर निश्चितच ते कॅन्सरचे सेल्सदेखील मारू शकतो आणि तसच झालं. पण याचा अतिवापरामुळे कॅन्सरसुद्धा होऊ शकत होता.
आधी तर क्युरी दाम्पत्यांची जगभर प्रशंसा झाली. त्यात अनेकांनी त्यांना या नवीन शोधाचा पेटंट घेण्याचं सुचवलं. मात्र यावर मेरी म्हणाली, ‘माझ्या संशोधनाचा वापर मानवतेसाठी आणि प्रेमासाठी व्हावा, पैशांसाठी नाही’! या रेडियममधून सतत उर्जा बाहेर पडत असते. त्याचाच शोध घेण्याचा नादात आईनस्टाईनने प्रसिद्ध समीकरण E=mc2 जगासमोर आलं. यानंतर इतिहासातील आणखी एक क्रांतिकारी गोष्ट सर्वांसमोर आली ती म्हणजे Radioactivity ! आज तुम्ही ऐकलं असेल, एखाद्या कॅन्सर पेशंट किंवा इतर गंभीर आजारांवर रेडीएशन दिलं जात, त्यातच या Radioactivity चा वापर केला जातो. मेरी आणि प्येर यांच्या एका शोधामुळे कित्येक वैज्ञानिकांना संशोधनासाठीअनेक दार उघडले गेले. हे Radioactivity नाव मेरीनेच सुचवलं होत.
याचा जगभर गाजावाजा झाला. प्येर, मेरी आणि बेहेक्रेल यांना १९०३ साली नोबेल पुरस्कार मिळाला. मेरी क्युरी ही नोबेल पुरस्कार जिंकणारी पहिलीच महिला ठरली. त्यावेळी वैज्ञानिक मेरी आणि प्येरला लिंबू-टिंबू वैज्ञानिक समजत होते. मात्र त्यांनीच मोठा धमाका करून दाखवला. मेरी आणि प्येरला प्रसिद्धी आवडत नव्हती. म्हणून ते कोणत्यातरी एका खेड्यात जाऊन राहायचे. सतत Radioactivity च्या जवळ राहत असल्यामुळे प्येरच्या प्रकृतीवरही परिणाम झाला होता. १९०६ साली एका रस्ते अपघातात तो मरण पावला. यानंतर मेरी प्रचंड डिप्रेशनमध्ये राहायला लागली होती. पण तिने स्वतला सावरलं. आणि विविध प्रयोग सुरूच ठेवले. प्येरच्या निधनानंतर तिला १९११ साली दुसरा नोबेल मिळाला. पोलोनियम, रेडियम, Radioactivity आणि बरच काही… एका स्त्रीने विज्ञान क्षेत्र गदागदा हलवूनच सोडलं होत.
==============
हे देखील वाचा : kalpana chawla : आपला मृत्यू होणार हे कल्पना चावला यांना आधीच माहीत होतं!
==============
मेरीने paris मध्ये रेडियम इन्स्टीट्युटची स्थापना केली होती. पहिल्या महायुद्धात सैन्यासाठी रेडियम थेरपीची खूप मदत मिळाली होती. तिने या क्षेत्रात आपलं वजन इतकं वाढवलं होत की, आईनस्टाईनसारखा माणूससुद्धा तिच्या कामाची प्रशंसा करायला लागला. पण तिला मिळणाऱ्या मानसन्मानाचं तिला बिलकुल कौतुक नव्हतं. कित्येक पुरस्कार तिने चक्क फेकून दिले होते. पोलंड आणि फ्रान्समध्ये तिची प्रसिद्धी इतकी वाढली होती की, तिथल्या नोटांवर तिचा चेहरा झळकला. आपण करत असलेले प्रयोग धोकादायक आहेत, हे मेरीला माहित होत. तरी ती आपल्या कामाप्रती प्रामाणिक होती. कित्येक Radioactive पदार्थ तिच्या पलंगाजवळ पडलेले असायचे. शेवटी व्हायचं होत तेच झालं. तिला रेडीएशनच्या अतिवापरामुळे मोतीबिंदू झाला होता आणि नंतर ल्युकेमिया झाला. अखेर ४ जुलै १९३४ रोजी तिने जीव सोडला. त्यावेळी तिचं वय ६६ होत.
आईनस्टाईन म्हणायचे, ‘मेरी ही एकमेव व्यक्ती आहे, जी प्रसिद्धीमुळे कधीही भ्रष्टाचारी झाली नाही आणि आज तिच्यामुळेच विज्ञानाची प्रतिमा बदलली आहे. विज्ञानाच्या क्षेत्रात पुरुषी मेंदूंचीच सत्ता राहील, असा समज तिने पूर्णपणे पुसून टाकला होता. Radioactivity चा शोध लावताना धोकादायक, कसलीही सुविधा नसणाऱ्या शेडमध्ये काम करताना तिची बोटं सुजत होती, भाजत होती, मोतीबिंदू झाला, ल्युकेमियासारखा गंभीर आजार झाला. पण तरीही प्रयोगशाळेतील आपलं संशोधन तिने चालूच ठेवल. स्त्रिया कधीही संशोधन करू शकत नाहीत, हे वाक्य मुळासकट खोडून काढत दोन-दोन नोबेल जिंकणारी जगातली पहिलीच व्यक्ती ती ठरली. वो स्त्री है, कुछ भी कर सकती है… हा ह्युमर मेरी क्युरीने खरा करून दाखवला.
आज जगात कोट्यावधी कॅन्सर पेशंटस आहेत. त्यांच्यावर यशस्वी उपचार देखील होत आहेत. याचं श्रेय दिवसरात्र एक करून Radioactivity चा शोध लावणाऱ्या मेरी क्युरीलाच जात. तिच्यामुळेच आज लहान मुलांपासून ते वृद्धांपर्यंत सगळ्यांवरच रेडीएशन उपचार होते आहेत. तिचं निधन होऊन आज ९१ वर्ष झाली. पण आजही कुठेतरी ती Radioactivity च्या माध्यमातून जिवंत आहे.
