हिंदू धर्मामध्ये एकादशीला खूपच महत्व असते. एकादशी म्हणजे भगवान विष्णूला समर्पित असणारी तिथी आहे. हिंदू धर्मात प्रत्येक महिन्याच्या शुक्ल पक्ष आणि कृष्ण पक्षातील एकादशी तिथीला हे एकादशीचे व्रत केले जाते. प्रत्येक एकादशीचे वेगळे माहात्म्य आणि महत्व असते. त्यामुळे हा दिवस नेहमीच खास असतो.
भाद्रपद महिन्यातील शुक्ल पक्षात येणाऱ्या एकादशी तिथीला परिवर्तिनी एकादशी असे म्हणतात. या दिवशी भगवान विष्णूच्या पूजेला खूप महत्त्व आहे. परिवर्तिनी एकादशीच्या दिवशी उपवास केल्याने जीवनात अनेक सकारात्मक बदल होतात. सोबतच तुमच्या सर्व इच्छा पूर्ण होत तुम्हाला इच्छित फळ देखील मिळते. या एकादशीला पद्म एकादशी आणि वामन एकादशी असेही म्हणतात.
पंचांगानुसार, भाद्रपद महिन्यातील शुक्ल पक्षातील एकादशी ही १३ सप्टेंबर रोजी रात्री १० वाजून ४० मिनिटांनी सुरू होणार आहे. ही तिथी दुसऱ्या दिवशी अर्थात १४ सप्टेंबर २०२४ रोजी रात्री ८ वाजून ४१ मिनिटांनी समाप्त होईल. हे सर्व गणित बघता, उगवत्या सूर्याने पाहिलेल्या तिथीनुसार किंवा उदयातिथीनुसार १४ सप्टेंबर २०२४ रोजी परिवर्तिनी एकादशी केली जाणार आहे. तर या एकादशीचे पारण दुसऱ्या दिवशी म्हणजेच १५ सप्टेंबर रोजी करता येईल. या पारणची शुभ वेळ ही १५ सप्टेंबर २०२४ रोजी सकाळी ०६:०६ ते सकाळी ८:३४ पर्यंत आहे.
परिवर्तनी एकादशीच्या दिवशी भगवान श्री विष्णू निद्रावस्थेत त्यांची कूस बदलतात. या परिवर्तनी एकादशीच्या दिवशी गणपती बाप्पा आणि श्री हरी विष्णू या दोघांची एकत्र पूजा केली जाते. अशी मान्यता आहे की, या दिवशी व्रत आणि पूजा केल्यास तुम्हाला सुवर्ण दानाचे पुण्य मिळते. शिवाय परिवर्तिनी एकादशीचे व्रत केल्याने वाजपेय यज्ञाचे पुण्यप्राप्ती होते. परिवर्तिनी एकादशी दिनी केलेल्या व्रतामुळे पुण्याची प्राप्ती होऊन सर्व पापांचा नाश होऊन श्रीविष्णू पूजनामुळे मोक्षप्राप्ती होते.
असे सांगितले जाते की, देवशयनी एकादशी अर्थात आषाढी एकादशीच्या दिवशी श्री हरी विष्णू निद्राधीन होतात. त्यानंतर परिवर्तनी एकादशीच्या दिवशी भगवान विष्णू आपली कूस बदलतात, म्हणूनच या एकादशीला परिवर्तनी एकादशी असे म्हणतात. या दिवशी भगवान विष्णूंच्या वामन अवताराची पूजा केली जाते.
या एकादशीबद्दल सांगितले जाते की याच दिवशी, यशोदेने भगवान श्री विष्णूची वस्त्रे धुतली होती, म्हणून या एकादशीला जलझुलणी एकादशी असेही म्हटले जाते. बऱ्याच ठिकाणी आजच्या दिवशी श्री विष्णूची पालखीतून मिरवणूक काढली जाते. परिवर्तनी एकादशीच्या दिवशी भगवान विष्णूचे व्रत करून त्यांची यथासांग पूजा करण्याची जुनी परंपरा आहे. तसेच या दिवशी सात वेगवेगळ्या धान्यांनी भरलेली मातीची भांडी ठेवण्याची आणि दुसऱ्या दिवशी तीच भांडी धान्यासह दान करण्याची परंपरा आहे.
परिवर्तनी एकादशी व्रत पद्धत
एकादशीच्या दिवशी सकाळी लवकर उठून आंघोळ करून स्वच्छ वस्त्रे परिधान करावीत. यानंतर व्रताचा संकल्प घ्या. पूजा करायची आहे ती जागा स्वच्छ करून त्या ठिकाणी चौरंग ठेवावा. त्याखाली आणि समोर रांगोळी काढावी. त्यावर पिवळे कापड पसरवावे. चौरंगाला केळीचे पान लावा आणि नंतर त्यावर भगवान विष्णूची मूर्ती ठेवा.
पिवळी फळे, फुले, धूप, दिवा, चरणामृत इत्यादींचा समावेश करावा. यानंतर शुद्ध तुपाचा दिवा लावून शंख, घंटा वाजवून पूजा करण्यास सुरुवात करावी. भगवान विष्णू आणि माता लक्ष्मीची विधिपूर्वक पूजा करा आणि दिवसभर उपवास करावा. एकादशीचा उपवास दुसऱ्या दिवशी सोडावा.
एकादशी व्रतामध्ये गोड खा. उपवासात तुम्ही द्राक्षे, केळी, सुका मेवा खाऊ शकता. या व्रतामध्ये मौन, जप, कीर्तन आणि शास्त्राचे पठण लाभदायक ठरते. भगवान विष्णूच्या मंत्रांचा जप करा आणि परमेश्वराचे ध्यान करा. या व्रतामध्ये तामसिक अन्नाचेही सेवन करण्यास मनाई आहे. या व्रतामध्ये अन्नदान, तुळशीच्या रोपाचे दान, डाळींचे दान, कपड्यांचे दान केल्याने पुण्य मिळते असे सांगितले जाते.
परिवर्तिनी एकादशीची व्रत कथा
महाभारत काळात भगवान श्रीकृष्णाने पांडूचा मुलगा अर्जुनाच्या विनंतीवरून परिवर्तिनी एकादशीचे महत्त्व सांगितले. भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले की हे अर्जुना, आता सर्व पापांचा नाश करणारी वरिती एकादशीची कथा लक्षपूर्वक ऐक. त्रेतायुगात बली नावाचा एक राक्षस होता, पण तो अत्यंत दानशूर, सत्यवादी आणि ब्राह्मणांचा भक्त होता. ते नेहमी यज्ञ, तप वगैरे करत असत. त्याच्या भक्तीच्या प्रभावाने राजा बळी स्वर्गात देवराज इंद्राच्या ठिकाणी राज्य करू लागला.
यामुळे देवराज इंद्र आणि देव घाबरले आणि भगवान विष्णूंकडे गेले. देवतांनी रक्षणासाठी देवाकडे प्रार्थना केली. यानंतर मी बामनाचे रूप धारण केले आणि राजा बळीला ब्राह्मण मुलगा म्हणून जिंकले. भगवान श्रीकृष्ण म्हणाले, वामनाचे रूप घेऊन मी राजा बळीला विनवणी केली, हे राजा! तू मला तीन पावले जमीन दान कर, याने तुला तिन्ही लोकांच्या दानाचे फळ मिळेल. राजा बळीने माझी प्रार्थना स्वीकारली आणि जमीन दान करण्यास तयार केले. दानाचा संकल्प करताच मी दैत्याचे रूप धारण केले आणि एका पायापासून पृथ्वी, दुसऱ्या पायाच्या टाचेने स्वर्ग आणि नखांनी ब्रह्मलोक मोजले.
राजा बळीकडे तिसर्‍या पायी काहीच उरले नव्हते. म्हणून त्याने आपले डोके पुढे केले आणि भगवान बामनांनी तिसरा पाय त्याच्या डोक्यावर ठेवला. राजा बळीच्या वचनबद्धतेने प्रसन्न होऊन भगवान बामनने त्याला अधोलोकाचा स्वामी बनवले. मी राजा बळीला सांगितले की मी सदैव तुझ्यासोबत असेन. परिवर्तिनी एकादशीच्या दिवशी माझी एक मूर्ती राजा बळीसोबत राहून शेषनागावर क्षीरसागरात झोपते. या एकादशीला भगवान विष्णू झोपताना आपली बाजू बदलतात.
