जाणून घ्या केदारनाथ मंदिराची माहिती आणि जाज्वल्य इतिहास

आपल्या हिंदू धर्मामध्ये चार धाम यात्रेला अनन्यसाधारण महत्व आहे. असे सांगितले जाते की, प्रत्येक व्यक्तीने आयुष्यात एकदा तरी चार धाम यात्रा केलीच पाहिजे. या यात्रेचे मोठे पुण्य मिळते आणि सर्व पापातून मुक्ती होते. मात्र तुम्हाला माहित आहे का की, चार धाम यात्रा अजिबातच सोपी नाही. अतिशय अवघड आणि आपली परीक्षा बघणारी यात्रा म्हणून देखील याला ओळखले जाते.

याच यात्रेतील आणि आपल्या अपवित्र समजल्या जाणाऱ्या १२ ज्योतिर्लिंगामधील एक धाम म्हणजे केदारनाथ. हिंदू धर्मामध्ये भगवान शंकराच्या बारा ज्योतिर्लिंगाना अनन्य साधारण महत्व आहे. हे बारा ज्योतिर्लिंग ज्या ज्या स्थानी आहेत तिथे साक्षात महादेवाचा वास आहे, अशी येथे येणाऱ्या भाविकांची भावना आहे. त्यापैकी एक महत्वाचे ज्योतिर्लिंग म्हणजे केदारनाथ. उत्तराखंड राज्यात केदारनाथ मंदिर स्थित आहे. उत्तराखंडच्या हिमालय पर्वतावर असलेल्या केदारनाथ मंदिराला मोठी मान्यता आहे.

आता लवकरच हे मंदिर दर्शनासाठी बंद होणार आहे. कारण हे मंदिर वर्षातले काही महिनेच दर्शनासाठी खुले असते. केदारनाथ मंदिराची ही एक खास गोष्ट आहे की, हे मंदिर केवळ एप्रिल ते नोव्हेंबर दरम्यान दर्शनासाठी उघडते आणि लोक वर्षभर केदारनाथ मंदिरात येण्याची वाट पाहतात. कारण थंडीच्या दिवसांमध्ये इथे मोठ्या प्रमाणावर बर्फ पडतो त्यामुळे या मंदिरात पोहचणे शक्य नसते. हे मंदिर पुन्हा वैशाख महिन्यात उघडले जाते.

केदारनाथ हे पर्वतरांगेमध्ये स्थित एक प्रमुख तीर्थक्षेत्र आहे, ३५८४ मीटर उंचीवर असलेले केदारनाथ मंदिराचे हिंदू धर्मात मोठे महत्व आहे. हिमालयाच्या पायथ्याशी असलेले केदारनाथ धाम हे मंदिर खूपच प्रसिद्ध आणि लोकप्रिय आहे. इथे लाखो लोकं दर्शनासाठी येत असतात. हिंदू पुराणात वर्षातील सहा महिने बर्फाने झाकलेले हे पवित्र मंदिर भगवान शंकराचे निवासस्थान असल्याचे म्हटले जाते. येथे भगवान शिव त्रिकोण शिवलिंगच्या रुपात नेहमी विराजमान असतात. मात्र या मंदिराचे दर्शन इतर मंदिरांसारखे सामान्य अजिबातच नाही. अनेक प्रतिकूल परिस्थितींवर मात करत, नैसर्गिक संकटांचा सामना करत या मंदिरापर्यंत पोहचले जाते. जाणून घेऊया याच मंदिराबद्दल अधिक माहिती आणि मंदिराचा इतिहास.

केदारनाथ मंदिर हिमाच्छादित आणि याच डोंगरांमधून मंदाकिनी नदी वाहते. सध्याचे केदारनाथ मंदिर आदि शंकराचार्यांनी बांधले आहे आणि मूळ मंदिर हे हजारो वर्षांपूर्वी पांडवांनी मोठ्या आयताकृती साच्यावर दगडी स्लॅबमधून बांधले होते. केदार हे भगवान शिवाचे दुसरे नाव आहे ज्याचा अर्थ संरक्षक आणि संहारक आहे. केदारनाथ हे शिवाला समर्पित असलेल्या सर्वात पवित्र मंदिरांपैकी एक आहे. असे मानले जाते की या मंदिराच्या दर्शनाने भक्तांसाठी मोक्षाचे दरवाजे उघडतात.

केदारनाथ मंदिर हे वास्तुकलेचा एक उत्तम आणि अद्भुत नमुना आहे. केदारनाथ मंदिर हे अतिशय सुंदर आणि नेत्रदीपक पद्धतीने बांधले गेले आहे. या मंदिराची कारागिरीही पाहण्यासारखी आहे. हे मंदिर सहा फूट उंचीच्या चौकोनी व्यासपीठावर बांधले असून, हे मंदिर अस्लर शैलीमध्ये बांधले गेले आहे. अर्थात या मंदिरामध्ये असणारे दगड हे कोणत्याही स्लॅब किंवा सिमेंटशिवाय एकमेकांशी जोडण्यात आले आहेत. केदारनाथ मंदिराच्या भिंतींची जाडी १२ फूट आहे. मंदिर परिसराचा उल्लेख महाभारतातही आढळतो. मंदिराला गर्भगृह आहे. या गर्भगृहात तीक्ष्ण खडकाची सदाशिव रूपात भगवान शंकराची पूजा केली जाते. अंगणाबाहेर नंदी बैल वाहनाच्या रूपात विराजमान आहे. मंदिराच्या मागे अनेक तलाव आहेत, ज्यामध्ये आचमन आणि तर्पण करता येते.

केदारनाथ मंदिरात पोहचण्यासाठी गौरीकुंडपासून १६ किमी लांब ट्रेक करावा लागतो. या खडी वाटांवर चढण्यासाठी घोडे किंवा पोनी उपलब्ध आहेत. २०१३ च्या पुरामुळे केदारनाथ मंदिर बऱ्यापैकी उद्ध्वस्त झाले होते. मात्र मुख्य मंदिराला आणि गर्भगृहाला कोणत्याही प्रकारची इजा झाली नाही. एवढा प्रलय येऊनही मंदिर सुरक्षित राहिल्यामुळे आजही याबद्दल आश्चर्य व्यक्त केले जाते.

असे मानले जाते की केदारनाथ मंदिराचे रक्षण भैरवनाथ करतात. भैरवनाथ हे भगवान शिवाचे उग्र अवतार म्हणून ओळखले जातात. केदारनाथ मंदिराच्या अगदी जवळ भैरवनाथाचे मंदिर आहे. या अवताराला क्षेत्रपाल म्हणूनही ओळखले जाते. या अवताराचा संबंध विनाशाशी आहे आणि म्हणूनच तो मंदिराचा रक्षक मानला जातो. भैरवनाथ हे मंदिराचे रक्षक आहेत, जे सर्व संकटांना मंदिरापासून दूर ठेवतात. अशी मान्यता आहे की जे लोकं केदारनाथ मंदिरात जातात त्यांनी भैरवनाथ मंदिरात देखील गेले पाहिजे.

मंदिरातील पूजापाठ किंवा विधी विशिष्ट समाजातील लोकांकडून केली जाते. मात्र, मुख्य पुजारी मंदिरात धार्मिक विधी करत नाहीत. मुख्य पुजारी, ज्याला रावल म्हणतात, ते कर्नाटकातील वीर शैव जंगम समुदायाचे आहे आणि ते केवळ त्याच्या अधीनस्थांना कर्तव्ये सोपवू शकतो.

मंदिरात पाच मुख्य पुजारी आहेत आणि प्रत्येक पुजारी आवर्तनात आपली कर्तव्ये पार पाडतो. मनोरंजक वस्तुस्थिती अशी आहे की केदारनाथ मंदिरातील सर्व विधी फक्त कन्नड या भारतीय भाषेत केले जातात. ही प्रथा अनादी काळापासून पाळली जात आहे. तसेच, महान ऐतिहासिक मूल्यामुळे, शेकडो वर्षांपासून, विधी करण्याच्या पद्धतीमध्ये कोणताही बदल झालेला नाही.

केदारनाथला कसे जायचे?
राष्ट्रीय महामार्ग १०९ रुद्रप्रयाग आणि केदारनाथला जोडतो, गौरीकुंड हे ऋषिकेश, चमोली, उत्तरकाशी, देहरादून, हरिद्वार, पौरी, श्रीनगर, टिहरी इत्यादी सर्व जवळच्या शहरांना रस्त्याने जोडलेले आहे. दिल्लीच्या ISBT कश्मीरी गेटवरून श्रीनगर आणि ऋषिकेशला बसने जाऊ शकता. उत्तराखंडमधील प्रमुख ठिकाणांहून टॅक्सी आणि बसेस देखील भाड्याने घेतल्या जाऊ शकतात.

बद्रीनाथ पासून जवळचे रेल्वे स्टेशन ऋषिकेश आहे जे केदारनाथ पासून २१६ किमी अंतरावर आहे. हे भारतातील प्रमुख गाड्यांद्वारे जोडलेले आहे. रेल्वे स्टेशनवरून टॅक्सी किंवा बसने गौरीकुंडला पोहोचू शकता.

गौरीकुंडला सर्वात जवळचे विमानतळ जॉली ग्रांट विमानतळ आहे, तेथून गौरीकुंडला टॅक्सीने जाता येते. गौरीकुंडहून केदारनाथला जाण्यासाठी तुम्हाला १६ किलोमीटरचा ट्रेक करावा लागतो. ज्यामध्ये घोडा, पालखी देखील घेऊन जाऊ शकता. जर ट्रेकिंग करायची नसेल तर देहरादूनमध्ये केदारनाथला जाण्यासाठी हेलिकॉप्टर सेवा देखील उपलब्ध आहे.

केदारनाथ मंदिर आख्यायिका
महाभारत युद्धात विजय मिळाल्यानंतर पांडवांपैकी सर्वात मोठे युधिष्ठीर यांना हस्तिनापूरचा राजा म्हणून नियुक्त करण्यात आले होते. त्यानंतर युधिष्ठीराने जवळजवळ चार दशकं हस्तिनापूरवर राज्य केले. या काळात एक दिवशी पाच पांडव भगवान श्रीकृष्णासमवेत बसून महाभारत युद्धाचा आढावा घेत होते. या आढाव्यात पांडव श्रीकृष्णाला म्हणाले, हे नारायण, आम्हा भावंडांवर ब्रह्म हत्येसह आपल्या भावांना मारण्याचं पाप आहे. हा कलंक कसा काढायचा? मग श्रीकृष्णाने पांडवांना सांगितले की हे खरे आहे की तुम्ही युद्ध जिंकलात, तरी तुम्ही आपल्या गुरु आणि बंधू-बांधवांची हत्या केल्यामुळे तुम्ही पापाचे भागीदार झाला आहात. या पापांतून तारण मिळणे अशक्य आहे. परंतु या पापांपासून फक्त महादेवच तुम्हाला मुक्त करु शकतात. म्हणून महादेवाच्या आश्रयालत जा. त्यानंतर श्रीकृष्ण द्वारकेला परतले.

त्यानंतर, पांडव पापांपासून मुक्तीसाठी चिंतेत राहू लागले आणि त्यांनी विचार केला की राजकाज सोडावं आणि महादेवाच्या शरणात जावे. दरम्यान, एक दिवस पांडवांना कळाले की, वासुदेवांनी आपला देह त्याग केला आहे आणि ते आपल्या परम निवासस्थानात परतले आहेत. हे ऐकून पांडवांनासुद्धा पृथ्वीवर जगणे योग्य वाटले नाही. गुरु, पितामह आणि सखा हे सर्व रणांगणात मागे राहिले होते. आई, वडील, ज्येष्ठ आणि काका विदूरही वनवासात गेले होते. नेहमीच मदत करणारे कृष्णही आता नव्हते.

अशा स्थितीत पांडवांनी राज्य परीक्षितच्या ताब्यात दिले आणि हस्तिनापूरला द्रौपदीसह सोडले आणि शिवच्या शोधात निघाले. हस्तिनापूर सोडल्यानंतर पाच भाऊ आणि द्रौपदी प्रथम भगवान शिवला भेटण्यासाठी पांडवकाशीला पोहोचले. पण तेथे त्यांना महादेवांची भेट झाली नाही. त्यानंतर त्यांनी इतर अनेक ठिकाणी भगवान शिवला शोधण्याचा प्रयत्न केला. पण, जिथे जिथे हे जात होते शिवजी तेथून निघून जात असत.

या अनुक्रमे, पाच पांडव आणि द्रौपदी एक दिवस महादेवाच्या शोधत हिमालयापर्यंत आले. इकडे, जेव्हा महादेवांनी या लोकांना पाहिले तेव्हा ते लपून राहिले, परंतु युधिष्ठीरीने येथे भगवान शिवला लपताना पाहिले. तेव्हा युधिष्ठीराने भगवान शिव यांना सांगितले की तुम्ही कितीही लपून राहिले तरी प्रभु, आम्ही तुम्हाला पाहिल्याशिवाय येथून जाणार नाही आणि हे देखील मला माहित आहे की आम्ही पाप केले म्हणून आपण लपून बसले आहात.

युधिष्ठिरांनी असे म्हटल्यानंतर पांडव पुढे जाऊ लागले. त्याचवेळी त्यांच्यावर बैलाने जोरदार हल्ला केला. हे पाहून भीमाने त्याच्याशी युद्ध करण्यास सुरुवात केली. दरम्यान, बैलाने आपले डोके खडकांमधे लपविले, त्यानंतर भीमाने त्याची शेपूट खेचण्याचा प्रयत्न केला. तेव्हा बैलाचे धड डोक्यापासून वेगळे झाले आणि बैलाचं धड शिवलिंगात बदललं आणि काही वेळाने शिवलिंगातून भगवान महादेव प्रकट झाले. शिवने पांडवांची पापं माफ केली. आजही या घटनेचा पुरावा केदारनाथच्या शिवलिंगा म्हणून उपस्थित आहे.

भगवान शिव यांना समोर पाहून पांडव त्यांच्यापुढे नतमस्तक झाले आणि त्यानंतर भगवान शिव यांनी पांडवांना स्वर्गात जाण्याचा मार्ग सांगितला आणि मग ते अंतर्ध्यान झाले. त्यानंतर पांडवांनी त्या शिवलिंगाची पूजा केली आणि आज तेच शिवलिंग केदारनाथ धाम म्हणून ओळखले जाते. कारण शिवांनी स्वतः येथे पांडवांना स्वर्गात जाण्याचा मार्ग दाखवला होता, म्हणूनच हिंदू धर्मात केदारनाथ हे मोक्षस्थळ मानले जाते. अशी मान्यता आहे की, जर कोणी केदारनाथ दर्शनाचा संकल्प घेऊन निघत असेल आणि जर त्या व्यक्तीचा मृत्यू झाला तर त्याला पुन्हा जन्म घ्यावा लागत नाही.

==========

हे देखील वाचा : जाणून घ्या नरक चतुर्दशी आणि अभ्यंगस्नानाचा इतिहास

==========

केदारनाथ मंदिर आख्यायिका २
भगवान विष्णूचे अवतार नर आणि नारायण ऋषी हिमालयातील केदार शृंगावर तपश्चर्या करत असत. त्याची खरी उपासना पाहून भगवान शंकर प्रकट झाले आणि त्यांची प्रार्थना स्वीकारली, त्यांना नेहमी ज्योतिर्लिंगात राहण्याचे वरदान दिले. तर दुसरी कथा पंचकेदारशी संबंधित आहे. असे मानले जाते की महाभारताचे युद्ध जिंकल्यानंतर पांडवांना भात्राच्या हत्येच्या पापातून मुक्त व्हायचे होते.

भगवान शंकराच्या दर्शनासाठी पांडव काशीला गेले, पण जेव्हा भगवान शंकर त्यांना येथे सापडले नाहीत, तेव्हा त्यांनी त्यांचे दर्शन घेण्यासाठी हिमालय गाठले. पण भगवान शंकर त्याला पाहू इच्छित नव्हते, म्हणून तो केदार खोऱ्यात स्थायिक झाला, पण पांडवही त्यांच्या जिद्दीवर ठाम होते, ते त्यांच्या मागे केदारकडे गेले. भगवान शंकर त्याचा संकल्प पाहून प्रसन्न झाले आणि त्यांना दर्शन दिले. केदारनाथला पंचकेदार म्हणूनही ओळखले जाते. शिवाचे हात टंगुनाथ, रुद्रनाथ मध्ये तोंड, माडमेश्वर मध्ये नाभी आणि कल्पेश्वर मध्ये जटा दिसले, म्हणूनच केदारनाथला या चार ठिकाणांसह पंचकेदार म्हटले जाते.