गणपतीच्या दिवसांमध्ये प्रत्येकाच्या घरातून सकाळ संध्याकाळ आवाज येतो तो आरतीचा. गणपती बाप्पा घरात आले की, सगळ्यांच्या घरात आरती केली जाते. घरात देव असले की, आरती करणे महत्वाचे असते. देवाच्या आरतीला देखील आपल्या हिंदू धर्मामध्ये खूपच महत्व देण्यात आले आहे. देवाची आरती करण्यामागे देखील एक शास्त्र असल्याचे सांगितले जाते. चला जाणून घेऊया याच शास्त्राबद्दल.
शास्त्रानुसार आरती म्हणजे पूर्ण भक्तिभावाने भगवंताच्या भक्तीत तल्लीन होणे. आरतीला निरंजन असेही म्हणतात. निरंजन म्हणजे देवाप्रती आपली भक्ती अर्पण करणे. हिंदू धर्मात देवाची पूजा केल्यानंतर आरती करण्याची पद्धत आहे. आरती केल्याने देव प्रसन्न होतो आणि भक्तांच्या सर्व मनोकामना पूर्ण करतो असे म्हणतात. आरतीशिवाय कोणतीही पूजा किंवा कार्य पूर्ण होत नाही असे म्हणतात.
स्कंद पुराणानुसार, भगवान विष्णूंनी स्वतः सांगितले आहे की, जो अनेक दिवे लावून आणि तुपाने भरलेला दिवा लावून माझी आरती करतो, तो लाखो युगं स्वर्गात राहतो. जो व्यक्ती माझ्यासमोर आरती होताना पाहतो, त्याला शेवटी सर्वोच्च पदाची प्राप्ती होते. जो व्यक्ती माझ्यासमोर भक्तीभावाने कापूर आरती करतो, ती व्यक्ती माझ्या अनंतात प्रवेश करते. जर माझी पूजा मंत्रांशिवाय आणि क्रियारहित केली गेली असेल, मात्र माझी आरती केल्यावर ती पूजा परिपूर्ण होते.
असे मानले जाते की ज्या घरामध्ये प्रतिदिन आरती केली जाते त्या घराभोवती कोणतीही नकारात्मक ऊर्जा नसते. अशी ठिकाणे सकारात्मकतेने भरलेली असतात. यामुळे जीवनातील सर्व संकटे दूर होतात आणि उपासनेचे पूर्ण फळ मिळते.
पृथ्वी, जल, अग्नी, वायू आणि आकाश या पंचभूतांपासून हे जग निर्माण झाले आहे, त्यामुळे या पाच गोष्टींचाही आरतीमध्ये समावेश आहे. कापूराचा सुगंध म्हणजे पृथ्वी, पाण्याचा गोड प्रवाह म्हणजे तूप, अग्नी म्हणजे दिव्याची ज्योत, वायूमुळे होणारी ज्योतीची हालचाल, घंटा, शंख, मृदंग इत्यादींचा आवाज आकाश दर्शवतो. अशा प्रकारे जगाच्या कानाकोपऱ्यातून परमेश्वराची आरती होते.
कोणतीही पूजा केल्यानंतर आरतीचे ताट विशिष्ट पद्धतीने तयार करावे. यासाठी तांबे, पितळ किंवा चांदीचे ताट वापरलेले चालते. आरतीच्या ताटात हळद, कुंकू, अक्षता, ताजी फुले आणि प्रसाद ठेवावा. त्यात दिवा ठेवला जातो आणि त्यात शुद्ध तूप किंवा कापूर ठेवला जातो.
आरती करण्याची योग्य पद्धत
आरती करताना दिवा फिरवण्याची योग्य पद्धत म्हणजे, आरतीचे ताट हे डावीकडून उजवीकडे ओवाळावे. उजवीकडून डावीकडे कधीच ओवाळू नये. तेलाच्या दिव्याने आरती करू नये. आरती प्रथम परमेश्वराच्या चरणाला ओवाळावी त्यानंतर नाभीला आणि शेवटी मुखाला ओवाळावी. कापूर आरती करताना संपूर्ण मूर्तीला आरती ओवाळावी. आरती झाल्यानंतर ती लगेच जमिनीवर ठेऊ नये.
गणपतीच्या काळात म्हटल्या जाणाऱ्या आरत्या
|| गणपतीची आरती ॥
सुखकर्ता दुःखहर्ता वार्ता विघ्नाची। नुरवी पुरवी प्रेम कृपा जयाची। सर्वांगी सुंदर उटि शेंदुराची। कंठीं झळके माळ मुक्ताफळांची । जयदेव जयदेव जय मंगलमूर्ती । दर्शनमात्रे मनः कामना पुरती ॥ ध्रु. ।। रत्नखचित फरा तुज गौरीकुमरा। चंदनाची उटी कुंकुमकेशरा। हिरेजडित मुगुट शोभतो बरा। रुणझुणती नुपुरें चरणी घागरिया ॥ जय. ॥ २ ॥ लंबोदर पीतांबर फणिवरबंधना । सरळ सोंड वक्रतुंड त्रिनयना । दास रामाचा वाट पाहे सदना । संकटी पावावें, निर्वाणीं रक्षावें सुरवरवंदना । जयदेव जयदेव जय मंगलमूर्ती । दर्शन. ॥ ३ ॥
॥ श्री शंकराची आरती ॥
लवथवती विक्राळा ब्रह्मांडीं माळा । वीषें कंठी काळा त्रिनेत्रीं ज्वाळा । लावण्यसुंदर मस्तकीं बाळा । तेथुनियां जळ निर्मळ वाहे झुळझुळां ॥ १ ॥ जय देव जय देव जय श्रीशंकरा। आरती ओंवाळू तुज कर्पूरगौरा ॥ ध्रु.॥ कर्पुरगौरा भोळा नयनीं विशाळा । अर्धांगीं पार्वती सुमनांच्या माळा। विभुतीचें उधळण शितिकंठ नीळा। ऐसा शंकर शोभे उमावेल्हाळा । जय देव० ॥ २ ॥ देवीं दैत्यीं सागरमंथन पैं केलें । त्यामाजीं अवचित हलाहल जें उठिलें । तें त्वां असुरपणें प्राशन केलें । ‘नीलकंठ’ नाम प्रसिद्ध झालें || जय० || ३ || व्याघ्रांबर फणिवरधर सुंदर मदनारी। पंचानन मनमोहन मुनिजनसुखकारी। शतकोटीचें बीज वाचे उच्चारी। रघुकुलतिलक रामदासाअंतरी ॥ जय देव० ॥ ४ ॥
॥ श्री देवीची आरती ॥
दुर्गे दुर्घट भारी तुजविण संसारीं। अनाथनाथे अंबे करुणा विस्तारीं। वारीं वारीं जन्म-मरणातें वारीं। हारीं पडलों आतां संकट निवारीं ॥ १ ॥ जयदेवी जयदेवी जय महिषासुरमर्दिनी । सुरवर-ईश्वरवरदे तारकसंजिवनी || ध्रु. ।। त्रिभुवनभुवनीं पाहतां तुजऐशी नाहीं। चारी श्रमले परंतु न बोलवे कांहीं। साही विवाद करितां पडिलें प्रवाही। ते तूं भक्तालागी पावसि लवलाही || जय. ॥ २ ॥ प्रसन्नवदने प्रसन्न होसी निजदासां । क्लेशांपासुनि सोडविं तोडीं भवपाशां। अंबे तुजवांचून कोण पुरवील आशा। नरहरी तल्लिन झाला पदपंकजलेशा ॥ ३॥ जय देवी जय देवी जय महिषासुरमर्दिनी । सुरवर-ईश्वरवरदे तारक० ॥
॥ श्री विठ्ठलाची आरती ॥
युगे अठ्ठावीस विटेवरी उभा। वामांगी रखुमाई दिसे दिव्य शोभा।
पुंडलिकाचे भेटी परब्रह्म आलें गा। चरणीं वाहे भीमा उद्धरी जगा।।1।।
जय देव जय देव जय पांडुरंगा।। रखुमाईवल्लभा राहोच्या वल्लभा पावें जिवलगा ।।धृ.।। तुळसींमाळा गळां कर ठेवुनि कटीं। कांसे पीतांबर कस्तुरि लल्लाटीं।
देव सुरवर नित्य येती भेटी। गरुड हनुमंत पुढें उभे राहती ।।जय.।।2।।
धन्य वेणूनाद अनुक्षेत्रपाळा। सुवर्णाचीं कमळें वनमाळा गळां। राई रखुमाई राणीया सकळा। ओंवाळिती राजा विठोबा सांवळा ।।जय.।।3।।
ओंवाळूं आरत्या कुर्वड्या येती । चंद्रभागेमाजीं सोडुनियां देती।
दिंड्या एताका वैष्णव नाचती। पंढरीचा महिमा वर्णांवा किती ।।जय।।4।।
आषाढी कार्तिकी भक्तजन येती। चंद्रभागेमध्यें स्नानें जें करिती।
दर्शनहेळामात्रें तयां होय मुक्ती। केशवासी नामदेव भावे ओंवाळिती।।
जय देव जय देव जय. ।।5।।
||शेंदुर लाल चढ़ायो ||
शेंदुर लाल चढ़ायो अच्छा गजमुखको।
दोंदिल लाल बिराजे सुत गौरिहरको।
हाथ लिए गुडलद्दु सांई सुरवरको।
महिमा कहे न जाय लागत हूं पादको ॥ १॥
जय जय श्री गणराज विद्या सुखदाता।
धन्य तुम्हारा दर्शन मेरा मन रमता ॥धृ॥
अष्टौ सिद्धि दासी संकटको बैरि।
विघ्नविनाशन मंगल मूरत अधिकारी।
कोटीसूरजप्रकाश ऐबी छबि तेरी।
गंडस्थलमदमस्तक झूले शशिबिहारी ॥२॥
जय जय श्री गणराज विद्या सुखदाता।
धन्य तुम्हारा दर्शन मेरा मन रमता ॥
भावभगत से कोई शरणागत आवे।
संतत संपत सबही भरपूर पावे।
ऐसे तुम महाराज मोको अति भावे।
गोसावीनंदन निशिदिन गुन गावे ॥३॥
जय जय श्री गणराज विद्या सुखदाता।
धन्य तुम्हारा दर्शन मेरा मन रमता ॥
|| नाना परिमळ ||
नाना परिमळ दुर्वा शेंदुर शमिपत्रें ।
लाडू मोदक अन्ने परिपूरित पात्रें ।
ऐसें पूजन केल्या बीजाक्षर मंत्रें ।
अष्टहि सिद्धि नवनिधि देसी क्षणमात्रें ॥१॥
जय देव जय देव जय मंगलमूर्ति ।
तुझे गुण वर्णाया मज कैंची स्फुर्ती ॥धृ॥
तुझे ध्यान निरंतर जे कोणी करिती ।
त्यांचीं सकलहि पापें विघ्नेंही हरती ।
वाजी वारण शिबिका सेवक सुत युवती ।
सर्वहि पावुनि अंतीं भवसागर तरती ॥२॥ जय देव
शरणागत सर्वस्वें भजती तव चरणीं ।
किर्ति तयांची राहे जोवर शशितरणी ।
त्रैलोक्यीं ते विजयी अद्भुत हे करणी ।
गोसावीनंदन रत नामस्मरणीं ॥३॥ जय देव..
|| कर्पूरगौरं ||
कर्पूरगौरं करुणावतारं संसारसारं भुजगेन्द्रहारम्
कर्पूरगौरं करुणावतारं संसारसारं भुजगेन्द्रहारम्
सदा वसन्तं हृदयारविन्दे भवं भवानीसहितं नमामि
कर्पूरगौरं करुणावतारं संसारसारं भुजगेन्द्रहारम्
======
हे देखील वाचा : जाणून घ्या गणेशाच्या प्राणप्रतिष्ठेचा शुभ मुहूर्त
======
|| घालीन लोटांगण ||
घालीन लोटांगण वंदीन चरण ।
डोळ्यांनी पाहिन रुप तुझे ॥
प्रेमें आलिंगिन आनंदे पूजीन ।
भावें ओवाळिन म्हणे नामा ॥१॥
त्वमेव माता च पिता त्वमेव
त्वमेव बंधुश्च सखा त्वमेव ।
त्वमेव विद्या द्रविडं त्वमेव
त्वमेव सर्वं मम देवदेव ॥२॥
कायेन वाचा मनसेन्द्रियैवा
बुद्धयात्मना वा प्रकृतिस्वभावात ।
करोमि यद्यत्सकलं परस्मै
नारायणायेति समर्पयामि ॥३॥
अच्युतं केशवं रामनारायणं
कृष्णदामोदरं वासुदेवं हरिम् ।
श्रीधरं माधवं गोपिकावल्लभं
जानकीनायकं रामचंद्रं भजे ॥४॥
हरे राम हरे राम राम राम हरे हरे ।
हरे कृष्ण हरे कृष्ण कृष्ण कृष्ण हरे हरे ॥५॥
|| मंत्र पुष्पांजलि ||
ॐ यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवास्तानि धर्माणि प्रथमान्यासान्।
ते ह नाकं महिमान: सचंत।
यत्र पुर्वे साध्या: संति देवा:।
ॐ राजाधिराजाय प्रसह्यसाहिने नमो वयं वैश्रवणाय कुर्महे।
स मे कामान् कामकामाय मह्यं कामेश्वरो वैश्रवणो ददातु।
कुबेराय वैश्रवणाय महाराजाय नम:।
ॐ स्वस्ति साम्राज्यं भौज्यं स्वाराज्यं वैराज्यं पारमेष्ठ्यं राज्यं
माहाराज्यमाधिपत्यमयं समंतपर्या ईस्यात सार्वभौम: सार्वायुष आंतादापरार्धात्।
पृथिव्यै समुद्रपर्यताया एकराळिती।
तदप्येषश्लोकोऽभिगीतो मरुत: परिवेष्टारो मरुत्तस्सावसन् गृहे।
आविक्षितस्य कामप्रेर्विश्वेदेवा: सभासद इति॥
|| गणपती ||
एकदंताय विद्महे, वक्रतुण्डाय धीमहि, तन्नो दंती प्रचोदयात्।।
महाकर्णाय विद्महे, वक्रतुण्डाय धीमहि, तन्नो दंती प्रचोदयात्।।
गजाननाय विद्महे, वक्रतुण्डाय धीमहि, तन्नो दंती प्रचोदयात्।।
