निसर्गाचे अद्भुत रुप, बर्फानं कुशीत घेतलेली शिखरं, घोंगावणारे थंडगार वारे आणि या हाडं गोठवणाऱ्या थंडीत दिसणारे मानवी अवशेष! रहस्यमयी आख्यायिकांनी भरलेलं एक कुंड आणि त्याच्या अवती-भोवतीचं गुढ वातावरण, हे वर्णन आहे उत्तरराखंडच्या ‘चमोली’ जिल्ह्यातील रुपकुंड (Roopkund) या ठिकाणाचं.
या कुंडाचं वैशिष्ट्य म्हणजे बर्फांनी व्यापलेल्या शिखरांच्या कुशीत हे कुंड आहे. त्याच्याभोवती सापडतात हजारो वर्षापूर्वीचे मानवी अवशेष! देवदेवतांच्या वास्तव्याच्या स्थानिकांनी सांगितलेल्या गोष्टी ऐकून थक्क व्हायला होतं. या सर्वांमुळे ‘रुपकुंड’ पर्यटक आणि ट्रेकर्सना कायम आपल्याकडे खेचून घेतो.
संपूर्ण उत्तराखंड राज्यामध्ये असे अनेक ‘ट्रेक पॉईंट’ असले, तरी त्यातील रुपकुंड (Roopkund) ट्रेक हा वेगळा ठरतो, तो त्यामागील आख्यायिकांमुळे. स्थानिक लोक या पर्वतांना पवित्र मानतात. येथे देवांचे वास्तव्य असल्याचेही सांगण्यात येते. रुपकुंडाचा आकार दरवर्षी बदलतो, असेही बोलले जाते.
रुपकुंडाबाबत अनेक आख्यायिका असताना या कुंडाच्या आसपास आढळणाऱ्या मानवी सांगाड्यांनी याच्या गूढपणामध्ये भर घातली. याची सुरुवात झाली १९४२ पासून. ब्रिटीश वनअधिकारी ‘एच के माधवाल’, यांना या रुपकुंडावर तरंगणारे सांगाडे दिसले.
रुपकुंड हे समुद्रसपाटीपासून १६००० फूट उंचीवर आहे. या सांगाड्याना काढून सांगाडे किती जुने आहेत याचा शोध सुरु झाला. सुरुवातीला दुसऱ्या महायुद्धातील जपानी सैनिकांचे सांगाडे असल्याचा संशय व्यक्त करण्यात आला. मात्र हे सांगाडे दुसऱ्या महायुद्धापेक्षाही अधिक काळ जुने असल्याचे निष्पन्न झाले आणि हा शोध तिथेच थांबला.
पुढे, १९५६ मध्ये हैद्राबादच्या ‘सेंटर फॉर सेल्युलर अँड मॉलिक्युलर बायोलॉजी’ विभागानं रुपकुंड (Roopkund) परिसरात शोध मोहीम राबवली. यात त्यांना आणखी दोन सांगाडे मिळाले. त्यातील एक सांगाडा उंच पुरुषाचा होता, तर दुसरा अत्यंत छोट्या उंचीच्या माणसाचा. या सांगाड्यांची ‘डीएनए’ चाचणीही झाली. आश्चर्य म्हणजे त्यातील उंच सांगाड्याचा डीएनए हा महाराष्ट्रातील कोकणस्थ ब्राह्मणांशी मिळता जुळता होता.
=====
हे देखील वाचा: माना (Mana village) – पांडवांनी जिथून स्वर्गात प्रवास केला ते गाव
=====
रुपकुंड (Roopkund) भागात अद्यापही संशोधक सांगाडे शोधण्याचे काम करीत आहेत. आतापर्यंत येथे ३०० च्या आसपास सांगाडे मिळाले आहेत. हे सांगाडे डेहराडून येथील संग्राहलायात ठेवण्यात आले आहेत. यासंदर्भातील संशोधनातून समोर आलेली गोष्ट म्हणजे या सर्वांचा मृत्यू डोक्यावर वजनदार वस्तू पडून झाला आहे. या भागात बर्फ आणि गारांचा पाऊस पडतो. त्याचाच फटका या लोकांना लागल्याचे बोलले जाते. मात्र स्थानिक रहिवासी मात्र यामागे एक वेगळीच कहाणी सांगतात. एका राजाची कहाणी!
कनौजचा राजा, जसधवल, नंदा देवीच्या पुजेआधी या रुपकुंडात स्नानासाठी आपल्या सर्व लवाजम्यासह गेला होता. तेव्हा त्याच्याकडून झालेल्या अपराधामुळे देवीनं गारांचा पाऊस पाडला. त्यामुळे या यात्रेतील तिर्थकरुंचा तिथेच मृत्यू झाला. ही आख्यायिका खरी की खोटी हे सांगता येत नाही. मात्र संशोधकांनी सांगाड्यासह या भागातून दागिने, चामड्यांच्या वस्तू, कपडे, लोखंडी भाले आणि महिलांचे सांगाडेही सापडल्यामुळे स्थानिक लोक, राजाची गोष्ट खरी असल्याचा दावा करतात.
नंदा देवीची यात्रा आजही येथे प्रसिद्ध आहे. उत्तराखंडाच्या कर्णप्रयागापासून तासभराच्या अंतरावर असलेल्या नौती गावापासून ही यात्रा सुरु होते. तीन आठवडे चालणारी ही यात्रा स्थानिकांसाठी भक्तीचा मेळा असतो, तर पर्यंटकांसाठी हिमालयीन परंपरा अनुभवण्याचा सोहळा.
रुपकुंडाचा उल्लेख ‘मिस्ट्री लेक’ किंवा ‘स्केलेटन लेक’ म्हणूनही केला जातो. नॅशनल जिओग्राफी चॅनेलवर ‘रिडल्स ऑफ द डेड: स्केलेटन लेक’ नावाची एक डॉक्युमेंटरीही रुपकुंडावर दाखवण्यात आली. या सर्वांमुळे कितीही अवघड असला तरी रुपकुंड ट्रेक करण्यासाठी ट्रेकरची गर्दी असते. मात्र ही गर्दी अलिकडे स्थानिक सरकारसाठी डोकेदुखी ठरली आहे.
या भागात मिळणारे मानवी सांगाडे आणि अन्य वस्तू या अत्यंत पुरातन आहेत. त्या वस्तू मिळाल्यास भाग्य उजळते, अशा अफवा पसरल्यामुळे, तसेच यांना बाहेरील देशांमधून मागणी असल्यामुळे इथून काही वस्तू गायब होत असल्याचे स्पष्ट झाल्यावर, या सांगाड्यांचे संरक्षण करण्यासाठी हा परिसर ‘इको-टुरिझम झोन’ म्हणून विकसित करण्यासाठी सरकारी यंत्रणा प्रयत्नशील आहे.
=====
हे देखील वाचा: उंटांच्या सौंदर्यस्पर्धेत महिलांचाही सहभाग, विजेत्या उंटाला मिळाले १९ कोटींहूनही जास्त रक्कम
=====
रुपकुंड (Roopkund) येथे जायचे असेल, तर काठगोदाम हे मध्यवर्ती ठिकाण आहे. येथून बस किंवा टॅक्सीने रुपकुंडावर जाता येते. अर्थात, येथील निसर्ग सुंदर असला तरी तेवढाच आव्हानात्मक आहे. तसंच, स्थानिक व राज्य प्रशासनाने यावर अनेक निर्बंध घातले असल्यामुळे, हा ट्रेक सुरु आहे की नाही, याची खात्री करूनच अनुभवी ट्रेकरबरोबर संवाद साधून ट्रेक प्लॅन करावा.
– सई बने
