एकदा गावसकर – फारुक इंजिनियर (Farokh Engineer) एका सामन्यात बॅटिंग करत होते. त्यांना एक साधारण दर्जाचा गोलंदाज गोलंदाजी करत होता. इंजिनियर त्या गोलंदाजाला मनमुरादपणे फटकावत होता, पण गावस्करने त्याला सांगितले की, आता त्याची एखादी ओव्हर निर्धाव खेळून काढ म्हणजे त्याची गोलंदाजी कायम राहील नाहीतर त्याच्या जागी एखादा चांगला गोलंदाज येईल.
फारूकने तो सल्ला मानला आणि खराब चेंडूलासुद्धा ‘वेलबॉल्ड’ म्हणून दाद देऊ लागला. हा किस्सा आठवायचे कारण म्हणजे इंजिनियरचा २५ फेब्रुवारी हा वाढदिवस असून, तो वयाची ८४ वर्षे पूर्ण करत आहे. त्यानिमित्त त्याला शुभेच्छा देतानाच त्याच्या भारतीय क्रिकेटमधील योगदानाची दखल घेणे अगत्याचे ठरते.
पारसी समाजाने आपल्या गुणवत्तेच्या जोरावर अनेक क्षेत्रात अढळ असे अव्वल स्थान प्राप्त केले आहे. क्रिकेटही त्यास अपवाद नाही. स्वातंत्र्योत्तर काळात या पारशी जमातीने चार महान क्रिकेटपटू भारताला दिले. पॉली उम्रीगर, नरी कॉन्ट्रॅक्टर, फारुक इंजिनियर (Farokh Engineer) आणि रुसी सुरती. विशेष म्हणजे हे चौघेही १९६१-६२ मध्ये भारतीय संघात एकत्र खेळले होते.
फारूक इंजिनिअर (Farokh Engineer) मूळचा मुंबईकर. त्याचा जन्म २५ फेब्रुवारी १९३८ रोजी झाला. तो पारसी कॉलनीतच लहानाचा मोठा झाला. त्याचे शालेय शिक्षण पुण्याच्या शिवाजी प्रेपरेटरी मिलिटरी स्कूल मध्ये झाले. १९६० मध्ये त्याचा मुंबईच्या रणजी संघात समावेश झाला.
फारूकच्या यष्टिरक्षण व फलंदाजीमुळे निवड समितीचे अध्यक्ष लाला अमरनाथ प्रभावित झाले. वयाच्या २३ व्या वर्षी त्याने १९६१ मध्ये इंग्लंडविरुद्ध मद्रास येथे भारतीय कसोटी संघात पदार्पण केले ते यष्टीरक्षक म्हणून! नाना जोशी व नरेन ताम्हाणे हे त्याकाळचे सर्वोत्तम यष्टीरक्षक एकापाठोपाठ संघातून बाहेर पडल्यावर इंजिनियरला संधी मिळाली.
आधुनिक पिढीला फारूक इंजिनियर (Farokh Engineer) माहित आहे तो आघाडीचा धडाकेबाज फलंदाज म्हणून, पण आपल्याला आश्चर्य वाटेल की, सुरवातीच्या काळात तो नवव्या क्रमांकावर बॅटिंग करत असे. आपल्या पहिल्या वहिल्या कसोटी डावात त्याने याच क्रमांकावर येऊन अर्धशतक (६५धावा) झळकावले होते. तरी सुद्धा त्याचा पुढील प्रवास निर्वेध नव्हता.
बुधी कुंदरन, इंजिनियर आणि इंद्रजितसिंहजी या समकालीन यष्टिरक्षकात संगीत खुर्चीचा खेळ चाले. संघातील जागा पक्की नसल्याने इंजिनियरचा खेळ बहरत नव्हता. एकदा तर त्याला चक्क अकराव्या क्रमांकावर फलंदाजी करावी लागली.
१९६६-६७ मध्ये सोबर्सचा विंडीज संघ भारत दौऱ्यावर आला होता. या मालिकेतील मद्रास कसोटी इंजिनियरच्या कारकिर्दीला कलाटणी देणारी ठरली. या सामन्यात त्याला प्रथमच सलामीला धाडण्यात आले होते. मिळालेल्या संधीचा फायदा उठवताना त्याने कमाल केली.
फारुकने उपहारापूर्वीच दोन तासात नाबाद ९४ धावा फाटकावल्या. उपहारापूर्वी शतक झळकावण्याचा त्याचा विक्रम केवळ सहा धावांनी हुकला. उपहारानंतर त्याने आपले पहिलेवहिले शतक (१०९ धावा) पूर्ण केले. हे शतक झळकावताना त्याने सामना केला होता तो हॉल, ग्रिफिथ, सोबर्स आणि गिब्ज यासारख्या सर्वोत्तम गोलंदाजांचा! त्याने आखूड टप्प्याच्या उसळत्या चेंडूना बेडरपणे हुक आणि पूलचे फटके मारले (त्यावेळी हेल्मेट नव्हते.)
पुढील काळातही इंजिनियर काही संस्मरणीय खेळी खेळला. १९६७-६८च्या ऑस्ट्रेलियन दौऱ्यात पहिल्याच ॲडलेड कसोटीत आक्रमक ८९ धावा फटकावताना त्याने मॅकेन्झी, कोनोली, रेनेबर्ग या जलद त्रिकुटाला सळो की पळो करून सोडले होते. त्यापूर्वी १९६७ च्या इंग्लंड दौऱ्यात पहिल्याच लीड्स कसोटीत फॉलो ऑन मिळाल्यावर त्याने ८७ धावा काढताना वाडेकरबरोबर दुसऱ्या विकेटसाठी १६८ धावांची भागीदारी करून भारतीय संघाच्या जिगरी संघर्षाची पायाभरणी केली होती.
१९७१ च्या ऐतिहासिक इंग्लंड दौऱ्यात मधल्या फळीत खेळताना त्याने भारताचा डाव सावरण्यात महत्वाची भूमिका निभावली. पहिल्या लॉर्ड्सच्या कसोटीत भारताला जिंकण्यासाठी १८३ धावांची आवश्यकता होती आणि पावसाचा अंदाज वर्तवण्यात आला होता.
वाडेकरने फारुकला चौथ्या क्रमांकावर पाठवले ते विजयी लक्ष्य लवकरात लवकर गाठण्याच्या दृष्टीने फारूक नेही संघाची गरज ओळखून ४० चेंडूत ३५ धावा तडकावल्या. ती कसोटी शेवटी पावसामुळे अनिर्णित राहिली.
भारताने या मालिकेतील तिसरी ओव्हल कसोटी जिंकून मालिकाही जिंकली. या सामन्यात इंजिनियरने मोलाचे योगदान दिले. पहिल्या डावात सोलकरच्या साथीने डाव सावरताना त्याने अत्यंत उपयुक्त ५९ धावा ठोकल्या तर दुसऱ्या डावात संयमी पण आक्रमक नाबाद २८ धावा काढताना त्याने सामना भारताच्या हातून निसटणार नाही याची काळजी घेतली.
१९७२-७३ च्या घरेलू मालिकेत इंग्लंडविरुद्ध मुंबई कसोटीत त्याने आपले दुसरे शतक (१२१ धावा) नोंदवले. यावेळी वाडेकर व इंजिनियर यांच्यात प्रथम शतक कोण पूर्ण करतो याची जणू शर्यतच लागली होती. वाडेकरचे शतक मात्र नेहमीप्रमाणेच हुकले.
१९७४-७५च्या भारतातील विंडीजविरुद्धच्या मालिकेनंतर त्याने कसोटी क्रिकेटमधून निवृत्ती पत्करली. या मालिकेतही त्याने काही उपयुक्त खेळी केल्या. मुंबईच्या शेवटच्या कसोटीत मात्र दोन्ही डावात त्याला बर्नार्ड जुलिएनने शून्यावर बाद केले आणि क्रिकेटमध्ये नकोशी असणारी ‘पेअर’ त्याला मिळाली.
फारूक इंजिनियर म्हणतो की, जुलिएनसारख्या सुमार दर्जाच्या गोलंदाजाला त्याने ऐन उमेदीच्या काळात वाटेल तसे झोडपले असते. त्यानेच विकेट काढल्याने आपली कारकीर्द संपल्याची जाणीव होऊन तो कसोटीतून निवृत्त झाला.
इंजिनियरने ४६ कसोटी सामन्यात ३१.०८ च्या सरासरीने २६११ धावा काढल्या त्या १३७ च्या स्ट्राईक रेटने. यावरून त्याच्या झंझावाती फलंदाजीची कल्पना येते. त्या काळातील तो भारताचा ‘सेहवाग’ होता.त्याच्या काळात जर एक दिवसीय क्रिकेट असते, तर त्याने अनेक विक्रम केले असते.
फारूक इंजिनियर (Farokh Engineer) हा एक चपळ यष्टीरक्षक म्हणून ओळखला जायचा. १९७४-७५ मध्ये विंडीजविरुद्ध मद्रास कसोटीत त्याने लॉइडला डोळ्याचे पाते लवते न लवते तोच यष्टिचित केले होते. तसेच रिचर्ड्सचा सूर मारून झेल घेतला होता. या दोन विकेट्समुळे तो सामना भारताच्या बाजूने फिरला होता.
====
हे देखील वाचा: एका जास्तीच्या रोटीमुळे कपिल देव बनला द्रुतगती गोलंदाज…(kapil Dev)
====
इंजिनियर फार गमत्या स्वभावाचा होता.गावस्कर म्हणतो की त्याने यष्टींमागे अनेक झेल सोडले पण प्रत्येक वेळी तो प्रेक्षकांकडे व प्रेस बॉक्स कडे बघून आपल्या पॅडवर हात ठेवायचा त्यामुळे सर्वांचा समज व्हायचा की चेंडू फलंदाजाच्या पॅडला लागला असेल. याचमुळे इंजिनियरच्या नावावर झेल सोडल्याची नोंद होत नसे.
वाडेकरने गावस्करला एकदा सांगितले की, फारुक सारखा ‘जोक्स’ मारत असल्याने वाडेकरचे स्लिपमध्ये क्षेत्ररक्षण करताना चित्त विचलित होत होते. याच कारणास्तव अजितने स्वतःच्या जागी सुनीलला स्लिपमध्ये उभं राहण्यास सांगितले होते.
फारूक इंजिनियर (Farokh Engineer) सोबर्सच्या शेष विश्व संघाकडून १९७१ मध्ये ऑस्ट्रेलियाविरुद्ध खेळला होता. त्याच संघात पाकिस्तानचा इंतिखाब अलमही होता. ऑस्ट्रेलियात हे सामने चालू असतानाच बांगलादेशचे युद्ध सुरु होते. इंजिनियर त्यावेळी गमतीने इंतिखबच्या पोटात बंदुकीप्रमाणे बॅट खुपसायचा.
इंजिनियरवर कारकिर्दीत अन्यायही झाला. १९७१ मध्ये वेस्ट इंडिज दौऱ्यावर त्याला निवडले नव्हते. तो इंग्लंडमध्ये लँकेशायर काउंटीकडून खेळायचा आणि त्याच काउंटीकडून विंडीजचा लॉईडही खेळायचा व तो काउंटीचा कप्तान होता. निवड समितीला वाटले की, लॉईड व इंजिनियर यांच्या या जवळीकीमुळे फारूक कदाचित आपले १००% योगदान देणार नाही.
====
हे देखील वाचा: भारतीय क्रिकेटचा ‘टायगर’ मन्सूर अली खान पतौडी (Mansoor ali khan Pataudi)
====
इंजिनियरचे भारताचे नेतृत्व करण्याचे स्वप्नही अधुरे राहिले. १९७४-७५ च्या विंडीविरुद्धच्या दिल्ली कसोटीत नवाब ऑफ पतौडी जखमी असल्याने खेळू शकत नव्हता. त्याच्या जागी फारूक ला नेतृत्व करण्यास सांगितले गेले, पण सामन्याच्या दिवशी सकाळी अचानक वेंकट राघवनचे नाव कप्तान म्हणून घोषित झाले. ही गोष्ट फारूकच्या जिव्हारी लागली.
फारूकने मॉडेलिंग पण केले. १९७०च्या आसपास त्याची ‘ब्रीलक्रीम’ची जाहिरात फार लोकप्रिय झाली होती. त्याला वेळोवेळी जे आर डी टाटांनी मदत केली. फारूकने सध्याच्या क्रिकेटशी सुद्धा स्वतःला निगडित ठेवले आहे. आयपीएल मध्ये तो लवाद/रेफ्री म्हणूनही काम करतो. हरभजनने श्रीशांतच्या कानफटात मारल्याबद्दल त्याच्यावर इंजिनियरने कठोर कारवाई केली होती.
अशा या अवलिया क्रिकेटपटूचे उर्वरित आयुष्य आरोग्यपूर्ण व सुखाचे जाओ हीच परमेश्वरचरणी प्रार्थना.
– रघुनंदन भागवत
